liminaliteit: essentiele fase tijdens grote veranderingen - Jitske Kramer
Tijdens grote veranderingen moeten we afscheid nemen van wat we kennen, terwijl er nog veel onduidelijk is. We zitten op allerlei terreinen in een overgangsfase: een verwarrende tussenperiode waarin het niet meer is zoals het was, maar ook nog niet hoe het moet of gaat zijn. Antropologen noemen deze tussentijd liminaliteit, een cruciale fase om tot transformatie te komen. Ik, Jitske Kramer, schreef er het boek Tricky tijden – laat je niet gek maken over.
Liminaliteit is een antropologisch begrip dat veel te lang in een hoekje van de academische wereld heeft gelegen. Het is een essentieel concept dat nog maar weinig mensen kennen en dat ons in verwarrende tijden duiding en richting kan geven. Het gaat over iets simpels en iets heel universeels: de ervaring dat je tegen een grens aanloopt of je juist tussen twee grenzen bevindt. In ruimte, tijd of verhaal. Het laat zien hoe we als mensheid vorm en structuur aan deze buitengewone ervaringen hebben leren geven, zodat we er getransformeerd uit kunnen komen.
Drie fases van transformatie
De antropologie laat zien dat mensen over de hele wereld transformatieprocessen vergelijkbaar ervaren en dat deze globaal steeds dezelfde drie opeenvolgende fases laten zien. Deze fases zie je terug bij veranderingen op persoonlijk vlak, in organisaties én samenlevingen. Elke fase gaat gepaard met rituelen, die de overgang tussen de fases vergemakkelijken en markeren. Onder alle unieke culturele patronen liggen diepmenselijke patronen waarop we altijd weer uitkomen, omdat we mensen zijn.
Een separatiefase waarin we het oude achter ons laten. Dit betekent allereerst erkennen dat het anders moet, gevolgd door rouw en een machtsvacuüm. Want hoe gaat de nieuwe situatie eruitzien, hoe worden contracten en verdiensten verdeeld en wie bepaalt dat? Dit luidt de volgende fase in van onzekerheid, de liminaliteit. Een tussenfase waarin we proberen te ontdekken wat we als goed en fout moeten gaan zien in de nieuwe situatie. In deze fase zoeken we naar nieuwe manieren, nieuwe verhalen en culturele oplossingen. Het is een creatieve fase die als het goed is overgaat in een integratiefase. In de integratiefase wordt het geleerde uit de tussenfase doorgevoerd in de nieuwe werkelijkheid. Dat betekent keuzes maken om dingen definitief anders te doen, nieuwe ideeën implementeren en omzetten in nieuwe procedures, wetten en manieren van doen.
Sluiten we weer aan in de file? Of gebruiken we deze crisis om onszelf fundamenteel andere vragen te stellen en andere dingen belangrijk te maken?
Liminaliteit: de tussentijd van verandering
Liminaliteit komt van het Latijnse limes, wat drempel of grens betekent. Het beschrijft de tijd tussen een oude en nieuwe situatie. Een tussentijd waarin de normale grenzen aan gedrag en denken versoepelen, waardoor de weg wordt geopend naar verbeelding, vernieuwing en vernietiging. Het is een overgangsperiode waarin een persoon (of volk, of organisatie) geen afgebakende sociale rol of positie heeft. Een buitengewone tijd waarin wat was er niet meer is, en wat gaat zijn nog onbekend is. Oude verhalen waar we in geloofden brokkelen af, maar de nieuwe moeten nog gevormd worden. Het is de ruimte tussen A en B, tussen dit en dat. The space between the no longer and not yet. Betwixt and between. De ruimte tussen verhalen. Het is een uiterst kwetsbare periode en zeer uitdagend voor iedereen die er middenin zit.
Tijdens liminaliteit schieten emoties alle kanten op. Aan de ene kant geeft het wegvallen van oude grenzen en structuren een oneindig gevoel van vrijheid, waardoor veel energie, creativiteit en innovatie loskomt. Tegelijkertijd geeft het verdwijnen van zekerheden een bijzonder wankel gevoel. In een liminale tijd ontstaat een buitengewone situatie waarin hiërarchieën en gevestigde normen verdwijnen, waarin heilige symbolen worden bespot, waarin autoriteit in welke vorm dan ook in twijfel wordt getrokken, gezag wordt ondermijnd en waarin oude rechten worden opgeschud. In deze tussentijd verliezen we de gezamenlijke betekenis, gekoppeld aan een voortdurende dreiging van imploderende of exploderende krachten. Gedachten en meningen cirkelen rond in een soort lege ruimte zonder de stabiele referentiepunten van esthetiek (wat is mooi en wat is lelijk), normen (wat is goed en wat is fout) en realiteit (wat is waar en wat niet). Dat is niet altijd prettig, maar heel gewoon en menselijk. Een liminale ruimte biedt de kans om culturele gewoonten te herzien en vastgeroeste privileges te herverdelen, maar dat vraagt wel goede begeleiding en leiderschap.
Veranderen is geen probleem dat opgelost moet worden
Veranderen is geen probleem dat moet worden opgelost maar is een integraal onderdeel van het leven. Het pad dat we lopen is een aaneenschakeling van allerlei grote en kleine transformaties en overgangsrituelen. Ze vormen de kern en de rode draad van het leven. Vanuit het denken in punten en rechte lijnen lijkt liminaliteit chaos, maar dat is het niet. In de ogenschijnlijke chaos zien we een patroon in hoe mensen transities beleven en structureren. Een menselijk bestaan zonder liminaliteit is niet mogelijk, dan zou alles stagneren. Het leven bestaat uit een aaneenschakeling van routines en gewoontes, maar ook uit allerlei toevalligheden en onverwachte gebeurtenissen die ons in ongewone of zelfs buitengewone situaties brengen. Dit zijn de momenten die je maken tot wie je bent, die je karakter vormen, die vernieuwing brengen.
Liminaliteit in beeld
Kansen van liminaliteit
Liminaliteit is een onvermijdelijke chaotische fase waar mensen doorheen moeten gaan bij grote veranderingen en biedt waanzinnig veel kansen. Zo is het door het tijdelijk loslaten van sociale structuren en hiërarchieën makkelijker om voorbij vooroordelen bestaande situaties te analyseren. Het geeft je de ruimte om jezelf te ontdekken, emoties vrij te laten stromen en nieuwe realiteiten te creëren. Wanneer je samen met anderen de liminaliteit doorkruist, geeft dit een bijzondere band en een diepe, soms spirituele, verbinding. Een gezamenlijke liminaliteit geeft een gevoel van gemeenschap, van communitas. Het brengt je in contact met de natuur, de locatie en de tijd. Om deze mooie kanten te ervaren en benutten, wordt er wel van je gevraagd om door en langs de risico’s van liminaliteit te navigeren.
Machtstrijd
Niet iedereen is het er altijd over eens dát er iets moet veranderen, en zeker niet over wát er dan moet veranderen. Bovendien hebben sommigen veel te verliezen (status, geld, positie) en anderen veel te winnen. En juist op het moment dat we hierin heldere leiding en begeleiding nodig hebben, ontstaat er wantrouwen naar leiders en staat autoriteit ter discussie. Wat ook weer logisch is, omdat de leiders van nu vaak belang hebben bij de oude situatie en het maar zeer de vraag is of zij de nodige veranderingen in zullen zetten.
We zitten op allerlei terreinen
in een overgangsfase.
Nostalgisch verlangen
Kenmerkend zijn een nostalgisch verlangen naar een (geromantiseerd) verleden en een machtsstrijd over wie de beste kaarten in handen zal krijgen. Het is niet meer A, maar zeker nog geen B en dit levert veel emoties en strijd op. Wanneer de separatie van het oude niet goed en helder begeleid wordt, levert dit een voortdurend verzet op. Liminaliteit is een ongemakkelijke en soms angstige tijd die we het liefst willen overslaan, of waar we met een boog omheen willen lopen. Wanneer we dat jaren doen, loopt de spanning op en worden de onderliggende problemen steeds groter.
Leiderschap tijdens liminaliteit
In liminale situaties hebben we niet genoeg aan de structuren, gewoonten en vaardigheden uit de tijd van de gewone routine. Buitengewone situaties vragen om een buitengewone aanpak.De vraag bij liminaliteit is altijd: wie leidt ons door deze chaos heen? Het leven zit vol overgangsmomenten: de dag wordt nacht, we worden ziek en vaak gelukkig ook weer beter. En soms niet. De liefde kan ons overkomen en weer ontvallen. We hebben over veel dingen geen controle, kunnen er alleen op een betekenisvolle manier doorheen komen. Niet alleen individuen, ook groepen en hele samenlevingen doorlopen allerlei transities. In onze angst voor verandering proberen we alles te controleren, te voorspellen, voor te bereiden en te plannen. De truc is om comfortabeler te worden met het hele proces van de verandering. Zolang je probeert vast te houden aan je planning voel je je vastberaden en in controle. Maar het is ook vermoeiend. Zodra je je meer overgeeft aan de situatie, voel je de emoties die onder het harde werken lagen.
De antropologie laat zien, dat als er geen gedegen liminaal leider opstaat, de kans groot is dat er tricksters en opportunisten in dit gat springen; mensen die tricksterlogia en -tactieken gebruiken, dingen beloven die anderen graag willen horen, maar die ze met geen mogelijk waar kunnen maken. Populisten bijvoorbeeld. Of slimme consultants. Of tech mensen met tech snufjes die we te graag willen geloven. En met een beetje pech bedienen deze tricksters zich van onlinetrollenlegers die ellende verspreiden en de chaos vergroten waar ze dan weer garen bij spinnen. De trickster is een waanzinnig belangrijk archetype, waar we niet zonder kunnen en gek van worden als we er teveel van hebben, zeker als mensen met kwade bedoelingen trickstertactieken inzetten voor hun eigen belang.
Vijf van de gevaren van liminaliteit
Transformaties kunnen een minder grillig verloop krijgen als we onszelf weerbaarder maken voor de onzekerheden en emoties die tijdens een veranderproces in onszelf en tussen mensen en belangengroepen opspelen. Liminaliteit biedt veel kansen, maar ook gevaren. Ik noem er hier vijf. In het boek Tricky Tijden lees je hier meer over.
1. Permanente liminaliteit
Wanneer we niet écht breken met oude gewoonten en geen nieuwe keuzes durven te maken, blijven we hangen in het ondertussen. We wéten ergens wel dat we moeten veranderen, maar het lukt niet. Het niet aanpakken van structurele problemen geeft langdurige onzekerheid en stress. Onze samenleving blijft om nog een andere reden hangen in het ondertussen. Door een onbegrensde waarde centraal te stellen (oneindige economische groei), stimuleren we onbegrensd gedrag en hebben we het voortdurend spelen met grenzen in onze cultuur normaal gemaakt. The sky is the limit, fake it till you make it. In een begrensde wereld gaat dit vroeg of laat fout en raken Aarde en mens uitgeput.
2. Verslaving aan ervaringen
We lopen het liefst om de veranderpijn heen. Het moet allemaal wel leuk en inspirerend zijn. Als een soort experience junkies willen we wel de rush van een bijzondere ervaring, maar liever niet de pijn om tot daadwerkelijke verandering te komen. Heel veel ‘praten over’ en weinig ‘actie tot’. We dempen de leegte die we voelen met opwinding, comfort food en andere middelen, waardoor onderliggende problemen blijven bestaan
3. Wilde verhalen
Wanneer gebruikelijke ideeën over goed en fout, mooi en lelijk, waar en niet waar, ter discussie staan, is het onduidelijk wie of wat we moeten geloven. Dat is gekmakend verwarrend. Emoties, gedrag en verhalen zijn besmettelijk. We worden verleid te geloven in bizarre verklaringen en nieuwe tweedelingen. Zonder duidelijk verhaal verzinnen we er een.
4. De trickster
Tricksterlogica bevrijdt mensen van oude ideeën, schudt de boel op en biedt ruimte voor vernieuwing. Spelen met grenzen en vanzelfsprekendheden daagt mensen uit om te beslissen of iets gewenst of ongewenst is. Een van de favoriete grenzen van het tricksterspel is die tussen feit en fictie, waardoor het spelen met woorden en beelden belangrijker dreigt te worden dan de feitelijke inhoud van rapporten en dossiers. En dat is tricky. Het grootste gevaar komt niet van mensen die trickstergedrag vertonen, maar van mensen die te weinig weerstand bieden aan halve waarheden, valse beloftes en keiharde leugens. En dat zijn we bijna allemaal.
5. Intense machtsstrijd
Fundamentele veranderingen brengen onvermijdelijk machtsverschuivingen met zich mee. Dat kan leiden tot een intensieve en soms gewelddadige strijd over wie de nieuwe koers bepaalt en wie de gevolgen van veranderingen het meest voelen. Om een vreedzame overgang te kunnen maken naar een nieuwe situatie, zal ook de zittende macht bereid moeten zijn te veranderen. Niet eenvoudig, omdat zij vaak grote belangen hebben bij de oude situatie.
Kortom, het zijn tricky tijden.
Helaas zijn de gevaren van liminaliteit voor vele organisaties en politici een goed businessmodel. Om tot transformaties te komen, zullen we in de spiegel moeten kijken. Ons bevrijden van leugens. Patronen durven doorbreken. Niet splijten maar verbinden. Vragen stellen én luisteren. Twijfelen én kiezen. Met leiders die dit emotionele proces zorgvuldig begeleiden, anders komt er opstand tegen hen die falen.
Tijdens liminaliteit zijn we, wat ik noem, cultureel verdwaald. Culturen komen niet uit de lucht vallen. Mensen vormen culturen. Culturen vormen mensen. Samen maken wij de wereld.
Artikelen over liminaliteit
Verandering is geen probleem dat opgelost moet worden
Tijdens grote veranderingen moeten we afscheid nemen van wat we kennen, terwijl er nog veel onduidelijk is. Denk aan wat we zien gebeuren in de energietransitie, de klimaataanpak, de nodige hervormingen in de zorg en het onderwijs.
We hebben een haat-liefde verhouding met anders
Jitske Kramer: ‘De Tayloriaanse periode van top-down en processen in stukjes knippen is geweest. We gaan gewoon weer organiseren zoals we dat al eeuwen doen: samenwerken, naar elkaar luisteren met een charismatische leider op afstand.’
Gebruik een crisis om jezelf fundamenteel andere vragen te stellen
Wat kan de veranderkunde leren van antropologen? In dit uitgebreide interview met corporate antropoloog Jitske Kramer gaat Guido van de Wiel hier met haar het gesprek over aan.